Op zoek naar de reuzen van het regenwoud
Amazone Expeditie, Brazilië
Diep in de Amazone is er een plek waar, omringd door de wildernis en al haar bewoners, je het regenwoud op een buitengewone manier ervaren. Reisjournalist Marco Barneveld en fotograaf Frits Meyst gingen op expeditie.
De Amazone is wild en ongetemd, een levend organisme waarin alles met elkaar verbonden is. Hier is de mens geen heerser, maar slechts een bezoeker.
Dat het hier spannend is, is zeker. De Amazone is wild, ongetemd, een levend organisme waarin alles met elkaar verbonden is. Hier is de mens geen heerser maar bezoeker. Nederigheid is gepast. Voorzichtigheid een vereiste. Wie denkt even lekker een stukje te gaan wandelen zonder kennis van zaken, riskeert lijf en leden. Er zijn vele manieren om te sterven in het regenwoud. Gids Samuel Basilio kent het oerwoud als geen ander. Als verkenner in het Braziliaanse leger was hij twee jaar onafgebroken gelegerd midden in dit woud. Zonder toevoer van wat dan ook. Slechts aangewezen op wat in de wildernis voorhanden is om te overleven. En hoe te overleven, dat is zijn tweede natuur als tweedegeneratie afstammeling van twee inheemse indianenstammen: de Baré aan vader’s zijde en de Baniwa aan moeder’s zijde.
MANAUS
Het lijkt eeuwen geleden sinds we eergisteren uit Manaus vertrokken, de hoofdstad van Amazonas, de grootste van de 26 Braziliaanse provincies. Ter vergelijking: Amazonas is even groot als Frankrijk, Duitsland én Spanje bij elkaar. Nederland past er bijna 37 keer in. Desondanks is het gebied dunbevolkt, er wonen hier slechts vier miljoen mensen, waarvan de helft in Manaus. Tijdens de Amazon rubber boom, die van 1879 to 1912 duurde, werd de stad puissant rijk. Maar toen in 1912 de rubberprijs instortte raakte de stad in rap tempo in verval.
Manaus doet onwerkelijk aan. Een megastad vol foeilelijke, door schimmel aangetaste betonnen kolossen met her en der nog een goed geconserveerd pareltje uit de glorietijd. Zoals het prachtige, uit 1896 daterende neoclassicistische operagebouw Teatro Amazonas. De rubberbaronnen lieten het breed hangen toen ze nog konden. En wat een locatie voor een miljoenenstad: midden in de vochtige jungle, aan de oevers van de Rio Negro en de Rio Solimões, die hier samensmelten tot de Amazonerivier. Een schouwspel dat ‘Encontro das Águas’, Portugees voor ‘ontmoeting van wateren’, wordt genoemd. Gedurende zes kilometer stromen het warme blauwzwarte water van de Rio Negro en het koelere zandkleurige water van de Rio Solimões traag zijdelings langs elkaar op. Wil je in Manaus komen, dan kan dat met het vliegtuig of met de boot. Vergeet de weg. De wegen die er zijn, zijn slecht en veelal overwoekerd of weggespoeld. Bovendien zijn de afstanden enorm. Zo ligt Rio de Janeiro 4300 kilometer verderop. Dat is van Nederland naar ergens halverwege Irak. Of naar de Noordpool.
Gedurende zes kilometer stromen het blauw-zwarte water van de Rio Negro zandkleurige water van de Rio Silimões naast elkaar
Manaus is onze tussenstop op weg naar het huis van Vanessa Marino en haar partner Leo Principe, zo’n 120 kilometer ten noorden van Manaus in de gemeente Presidente Figueiredo. De van oorsprong Venezolaanse Vanessa en de Frans-Italiaanse natuurbeschermer en fotograaf Leo kochten hier enkele jaren geleden ruim 270 hectare grond, een gebied zo groot als de binnenstad van Utrecht, en bouwden er hun huis waar ze met hun drie kinderen en de moeder van Vanessa wonen. Op het terrein bouwden ze tevens een gastenverblijf. Met hun bedrijf Amazon Emotions ontvangen ze hier op heel kleine schaal gasten en onderwijzen ze die over de schoonheid van het regenwoud. De ontvangst is zo hartelijk en vrij dat ik me meteen meer een vriend van de familie voel dan een betalende gast.
LONGEN VAN DE AARDE
Het huis is gebouwd op een heuvel, een van de hoogste punten in de wijde omtrek. Vanaf de veranda van het gastenverblijf kijk ik, liggend in mijn hangmat, uit over primair regenwoud. Uit de verte klinkt het gebrul van brulapen en het gekrijs van papegaaien. Het dak van de jungle kleurt paars van de bloemen tussen de witte flarden nevel. Geurflarden van verse rotting, aarde, hitte en humus dringen mijn neus binnen. De geur van vruchtbaarheid. Het is bijna onwerkelijk, dit uitzicht over de paarsgekleurde bomenpracht, deze aanblik van een onaangetaste planeet.
Aangezien zestig procent van de biodiversiteit van de Amazone zich in boomtoppen bevindt, ontwikkelde Leo een non-invasieve techniek om de woudgiganten van de het regenwoud te beklimmen
Leo Principe verloor zijn hart veertig jaar geleden aan het Amazonegebied en alles wat daarin leeft en bloeit. ‘In 1989 was ik kapitein op een luxe zeiljacht. Daarbij zeilden we een stuk over de Amazone. Ik was overdonderd door de schoonheid van de natuur en besloot terug te keren,’ vertelt Leo. ‘Vier maanden later was het zover. Ik had een afspraak geregeld met de INPA (Instituto Nacional de Pesquisas da Amazonia, het nationaal Amazone-onderzoeksinstituut, red.) voor een fotografieopdracht over rivierdolfijnen in de Amazone. Ik vloog van Barbados naar Manaus, keek uit het raam en ik kon mijn ogen niet van de groene bomenzee afhouden. Ik ben niet meer weggegaan.’
In de decennia die erop volgden, documenteerde Leo de flora en fauna van de Amazone. Naast publicaties in vooraanstaande media, zoals National Geographic, publiceerde hij een groot aantal fotoboeken. Aangezien zestig procent van de biodiversiteit van de Amazone zich in boomtoppen bevindt, ontwikkelde Leo een non-invasieve techniek om de woudgiganten van de het regenwoud te beklimmen om zo ook dat leven te kunnen fotograferen. Zijn doel: mensen bewust te maken van de rijkdom van dit gebied, dat niets voor niets de groene longen van de aarde genoemd wordt. ‘Toen ik in 1998 een relatie kreeg met Vanessa hebben we een jaar met een camper door Brazilië gereisd,’ zegt Leo. ‘Een reis die leidde naar nieuwe initiatieven. We wilden meer leren over ecologisch bouwen, schone energie, betere, duurzame manieren om met het oerwoud om te gaan en ga zo maar door. Natuurbehoud is voor ons een manier van leven. Al die kennis hebben we ten uitvoer gebracht in en om ons land en proberen we over te brengen op onze gasten.’ Leo en Vanessa onderwijzen hun kinderen Geo (17), Kinan (16) en Kena (11) zelf in regulier onderwijs en in de wonderen en wetten van het regenwoud. Daarnaast mogen ze zelf online kiezen en leren wat ze nog meer interesseert. Dat lijkt wonderbaarlijk goed te werken. Geo spreekt inmiddels zes talen.
ZWARTE AARDE
Leo is gefascineerd door landbouwtechnieken van oude beschavingen, en dan vooral door terra preta. ‘Terra preta is een zeer vruchtbare zwarte grondsoort, die tien procent van het Amazonebekken bedekt,’ vertelt Leo op de plek waar hij deze man-made grondsoort probeert te herproduceren. ‘Deze grond is supervruchtbaar en put bijna niet uit. Terra preta werd 1500 tot 2800 jaar geleden voor het eerst gecreëerd. Je maakt het door uit bepaalde planten in de omgeving houtskool te maken en dat te mengen met de aanwezige aarde. Terra preta fungeert niet alleen als water- en nutriënten-vasthoudende spons, maar ook worden de humusstoffen langzamer afgebroken en ontstaan er kolonies micro-organismen in de aarde waardoor langdurige toevoer van voedingsstoffen gegarandeerd is. Geweldig spul.’
“Deze grond is extreem vruchtbaar en raakt bijna nooit uitgeput.”
Maar niet alleen terra preta fascineert hem, hij onderzoekt ook andere sporen die die dezelfde vergeten beschaving achterlieten. Hij laat me luchtfoto’s zien waarop grote cirkels zichtbaar zijn. ‘We zijn er nu achter wat die cirkels waren: enorme visvijvers. Ik ben er vrij zeker van dat de indianen die visvijvers gegraven hebben want ze zijn duidelijk door mensen gegraven. Rondom de vijvers groeiden verschillende soorten vruchtdragende bomen, zoals açaí en lupuna. De geplante bomen waren zo geselecteerd dat ze het hele jaar door vruchten afgeven. Omdat de bomen langs het water stonden, vielen die vruchten in de vijver. Voedsel voor de vissen. Het hele jaar door. Zonder dat de indianen er zelf iets voor hoefden te doen. Geniaal toch? Ik wil op ons land zo’n visvijver gaan maken.”
Ook ik doe wat poeder in het rietje en blaas het via het andere uiteinde mijn neus in. Een scherpe steek schiet door mijn hoofd en de tranen knallen uit mijn ogen
GERITSEL
‘Wil je dit proberen?’ Leo knipoogt naar me en geeft me een soort houten rietje met twee uiteindes. ‘Dit is een poeder dat de indianen gebruiken om hun holtes schoon te maken,’ legt Leo uit met een twinkeling in zijn ogen. ‘Wacht, ik doe het voor.’ Hij pakt een doosje en opent het. Er zit een bruin poeder in. Leo pakt met duim en wijsvinger een beetje van het spul, stopt het in het ene uiteinde van het rietje en zet dat uiteinde aan zijn neus. Het andere uiteinde stopt hij in zijn mond om vervolgens hard te blazen. Ik zie zijn gezicht vertrekken. Dan geeft hij het rietje aan mij. Ook ik doe wat poeder in het rietje en blaas het via het andere uiteinde mijn neus in. Een scherpe steek schiet door mijn hoofd en de tranen knallen uit mijn ogen. Wow. ‘Nu moet je je neus snuiten,’ zegt Leo. Ik zal niet in details treden, maar mijn hoofd loopt fors leeg. En dan ruik ik alles drie keer zo intens. ‘Je hebt al je zintuigen superscherp nodig in de jungle,’ legt Leo uit. ‘Een verstopte neus kan een handicap zijn. Dit is een geheim recept dat dit probleem oplost.’
Ik moet aan Leo’s woorden denken wanneer we later door het regenwoud lopen, op zoek naar een goede plek om ons nachtkamp op te zetten. Gids Samuel loopt voorop. Met zijn machete hakt hij af en toe een plant weg die ons het pad verspert. Plotseling stopt hij en signaleert met zijn hand dat wij dat ook moeten doen. Hij kijkt alle kanten op, bijna schichtig. Langzaam steekt hij zijn neus in de lucht en snuift de geur van de jungle diep op. ‘Ruik je het?’ fluistert hij. Ook ik snuif de lucht op maar kom niet verder dan vochtige aarde, rottende planten en tropische bloemen. Samuel knikt in noordelijke richting. Ik gooi mijn neus ook de lucht in, maar heb geen idee waar hij het over heeft. Samuel kijkt me aan en fluistert: ‘Jaguar.’ Ik ben direct alert en kijk achterom. Deze katachtige heeft namelijk de gewoonte om zijn prooi van achteren te bespringen om met een beet van zijn krachtige kaken de schedel te verbrijzelen. Gisteren nog vertelde Samuel dat een familielid van hem ’s nachts aangevallen was door een jagende jaguar.
Samuel knikt in noordelijke richting. Ik gooi mijn neus ook de lucht in, maar heb geen idee waar hij het over heeft. Samuel kijkt me aan en fluistert: ‘Jaguar.’
Ik hoor iets ritselen en schrik, maar uit de houding van Samuel maak ik op dat het gevaar geweken is. ‘Toen mijn familielid verdwenen was, zijn we geen jacht gaan maken op het beest,’ zegt Samuel. ‘We hebben een capIbara, een gigantisch knaagdier, gevangen en dat geofferd aan de jaguar.’ In de jungle is de jaguar koning. Samuel pakt zijn machete weer en hakt een tak af en houdt zijn vinger op het uiteinde. ‘Doe je mond eens open,’ zegt hij, en giet koel vocht uit de tak in mijn mond. Lekker. ‘Je moet weten waar je hakt,’ legt Samuel uit. ‘Op de juiste plek brengt het geen schade toe aan de boom en groeit er binnen een week een nieuwe tak met daarin ook weer vocht. Als je de jungle goed kent, heb je nooit honger of dorst.’ Samuel gaat ons voor en laat ons om de zoveel tijd weer een gaaf jungle trucje zien: hoe hij binnen een minuut een speer maakt, of een plant waar je supersnel een touw van kan maken of een speer.
Amazone feiten
- Het Amazone regenwoud is zo’n 7,7 miljoen vierkante kilometer groot. Dat is pak’em beet 192 keer zo groot als Nederland.
- Ongeveer twintig procent van de zuurstof van de aarde wordt door de bomen van het Amazonewoud geproduceerd. Het Amazonewoud heeft een enorme invloed op het klimaat en de opwarming van de aarde. De bomen slaan immers een gigantische hoeveelheid koolstof op.
- In de afgelopen vijftig jaar is ongeveer twintig procent van het Amazonewoud gekapt.
- Er leeft en groeit ongelofelijk veel in het Amazonewoud: zo’n 16.000 verschillende boomsoorten, 2,5 miljoen soorten insecten, 40.000 plantensoorten, 430 zoogdieren, 1300 vogelsoorten, 380 reptielen, 400 amfibieën en 3000 vissen. En dat is wat er nu ontdekt is, veel is nog onbekend.
- Veel organisaties zetten zich in voor het behoud van het regenwoud. Denk aan het WNF. Kleinschalig ecotoerisme is tevens een manier om een steentje bij te dragen. Op die manier verdienen de tropisch regenwoudbewoners geld zonder dat de mensen het woud beschadigen of bedreigde dieren vangen.
BRUTALE APEN
Mijn reisgenoten liggen te slapen in hun hangmatten, alleen Samuel en ik zijn wakker. Samuel houdt de wacht, ik lig nog wat na te peinzen in mijn hangmat. Een uurtje geleden hebben we twee tambaqui geroosterd en gegeten. De tambaqui is een supervette vissoort, een soort die naar alle waarschijnlijkheid in de oude visvijvers leefde. De vis is vet omdat ze zich voeden met noten en vruchten van bomen die langs Amazonerivier groeien. Heerlijke vis. Samuel schijnt met een schijnwerper naar de boomtoppen. Het ruist daarboven. Ik klim uit mijn hangmat, nadat ik me ervan verzekerd heb dat er geen schorpioenen of andere beesten rondkruipen, en loop naar hem toe. Wat zit er? ‘Nachtapen,’ fluistert Samuel. ‘Met het licht hou ik ze op afstand. Ze zijn nieuwsgierig en komen op het vuur af. Maar als ze met te veel zijn, kunnen ze aanvallen. Die beesten vliegen je zo naar de strot en hebben scherpe tanden.’
‘Nachtapen,’ fluistert Samuel. ‘Met het licht hou ik ze op afstand. Ze zijn nieuwsgierig en komen op het vuur af. Maar als ze met te veel zijn, kunnen ze aanvallen. Die beesten vliegen je zo naar de strot en hebben scherpe tanden.’
Ik kijk naar boven en tuur naar het donkere gebladerte maar ik zie niks. Ik pak een lamp en schijn omhoog. Zag ik daar…? Maar nee, mijn westerse ogen zijn niet getraind om de minieme bewegingen die Samuel opmerkt te registreren. Ik geef het op, zeg Samuel goedenacht en kruip mijn hangmat weer in. Met hem op wacht durf ik naar de jungles in mijn dromenland te gaan.
Ga zelf ontdekken en help mee het regenwoud te beschermen
Vanessa en Leo ontvangen maar enkele gasten per jaar. Ze willen door middel van verantwoord toerisme en samen met de lokale bevolking bewustheid creëren over de biodiversiteit van het Amazone regenwoud. Extreem bijzonder zijn de expedities naar Pico de Neblina, het woongebied van de Yanomami indianen. Amazone Emotions is een van de drie partijen die samen met Yamomami duurzaam toerisme ontwikkelt. Dat toerisme is belangrijk. Het geeft ammunitie tegen de mijn -en houtbouw die het gebied bedreigen. Wil je de Amazone ontdekken, leren over natuurbehoud en een klein steentje bijdragen aan het behoud van de Amazone en al haar inwoners?
I