Traditionele ervaringen en levensstijl in de Puna de Atacama
Bewakers van de Aymara-cultuur
Een reis door de hooglanden van de Andes onthult een levendig mozaïek van oorspronkelijke tradities die al duizenden jaren gedijen. Onze bestemming getuigt van de geschiedenis van veerkracht en empowerment van Aymara-vrouwen. In een snel veranderende wereld hebben deze vrouwen een unieke manier gevonden om zich aan te passen door middel van toerisme, zonder afbreuk te doen aan wie ze zijn.
‘Neem die route niet; er zitten meestal bandieten.’ Een dergelijk advies moet je niet te licht opvatten. Zoals ons is verteld, maken Boliviaanse rovers in het gebied dat we gaan doorkruisen jacht op toeristenauto’s en gaan zelfs zo ver dat ze spijkers op delen van de weg strooien om banden lek te steken. ‘Als je in die twee kilometer iets overkomt, zal de Chileense politie je niet kunnen helpen,’ waarschuwen ze ons. Het alternatief is echter een bergpas over een onverharde weg vol gaten en greppels. Serieus..? Misschien is het tijd om een beetje risico te nemen.
‘Neem die route niet, er zitten meestal bandieten.’ Een dergelijk advies moet je niet te licht opvatten
Van Putre naar Cariquima
We zijn in het noordoostelijkste deel van Chili, een wild en extreem mooi gebied met besneeuwde vulkanen, zoutvlaktes – en bandieten. We zijn dicht bij de Boliviaanse grens, in de hooglanden, de Puna de Atacama.
Ik heb vannacht geen oog dichtgedaan, zeg ik tegen mijn reisgenoot, fotograaf Frits, als we in de auto stappen. Vandaag is het jouw beurt om te rijden. Slapen op een hoogte van meer dan vierduizend meter is altijd een uitdaging voor me. Ik vind het moeilijk om te slapen en ik verwachtte dat ik de volgende dag uitgeput zou zijn. Of, zoals ze hier zeggen, ‘puneados’ – gestraft. Het is een tol die je moet betalen om door enkele van de spectaculairste landschappen ter wereld te reizen en ervan te genieten.
We komen onderweg geen enkele andere auto tegen en we voelen nauwelijks de aanwezigheid van mensen voelen – zelfs niet van bandieten
Onze missie: het dorp Cariquima bereiken vanuit Putre – een hooggelegen parcours voor een roadtrip door Lauca National Park, Las Vicuñas Nature Resere en Volcán Isluga National Park. Een reis omlijst door zoutvlaktes, warmwaterbronnen en oases, tussen mijnen, cactussen en geogliefen. Kleine dorpjes met eeuwenoude kerken, vulkanen met besneeuwde toppen en lagunes met flamingo’s. Alpaca’s, nandoes, viscachas en lama’s, bofedales (een soort moerasland), warmwaterbronnen en geisers. En de indrukwekkendste sterrenhemel ter wereld.
Rijden op deze wegen vereist aandacht, kalmte en een geschikt 4X4-voertuig. Hoe hoger we gaan, hoe beter. Goed voorbereid zijn met water, voedsel en voldoende benzine is cruciaal. Niemand wil overvallen worden in de middle of nowhere, zeker niet met de extreem dalende temperaturen ‘s nachts. De route voert ons door een eindeloze uitgestrektheid van pampa’s en vulkanen, onderbroken door kleine nederzettingen. Onderweg komen we geen enkele auto tegen en voelen we nauwelijks de aanwezigheid van mensen – zelfs niet van bandieten. Het is een onbeschrijfelijk gevoel van verlatenheid.
Pachamama
‘Ik ben hier de enige lokale ondernemer in toerisme,’ zegt Susana García Mamami met enige trots terwijl ze ons welkom heet in Cariquima. Susana is een zakenvrouw en lokale gids die Andino Travel leidt, een agentschap dat gespecialiseerd is in toeristische routes in de Tarapacá-regio, midden in het hart van de Andes. Sinds 2018 werkt ze onvermoeibaar aan de ontwikkeling van het toerisme in haar regio, een inspanning die begon als leider van een coöperatie van vrouwelijke ambachtslieden en die er nu toe heeft geleid dat ze haar eigen toerismebedrijf heeft, dat de afgelopen jaren meerdere keren de prijs voor beste regionale touroperator heeft gewonnen en dat het leven heeft veranderd van een groep Aymara-vrouwen – oorspronkelijke volken in de Andes en Altiplano regio’s van Zuid-Amerika – die deel uitmaken van de gemeenschappen en dorpen in het gebied.
‘Ik ben verbonden met Pachamama, met dit land en zijn bewoners, en dat kun je voelen in onze reizen’
Voor Susana is toerisme meer dan een bedrijf; het is een manier van leven die haar diepe verbondenheid met Pachamama, Moeder Aarde, weerspiegelt. ‘Ik ben verbonden met Pachamama, met dit land en zijn bewoners, en dat kun je voelen in onze tours,’ zegt ze vol overtuiging. Susana en de andere Aymara-vrouwen herdefiniëren wat het betekent om beschermers van hun cultuur te zijn, waarbij ze traditie en moderniteit combineren om hun wortels te respecteren en te eren.
‘In onze Altiplano Tour wissel ik bezoeken aan de mooiste plekken in onze regio af met ervaringen waarbij verschillende gemeenschappen betrokken zijn. Ik wil dat iedereen meedoet en enthousiast wordt over het idee.’ In elke tour die ze aanbieden, in elk verhaal dat ze delen, voel je de kracht van hun erfgoed en hun visie op de toekomst – een toekomst waarin lokale gemeenschappen de hoofdrolspelers van hun ontwikkeling zijn. ‘Voor toeristen zijn de dingen die we dagelijks doen unieke ervaringen.’
Tussen Kralen en Alpaca’s
De verhalen van deze vrouwen zijn niet alleen verhalen over ondernemerschap, maar ook over hoe ze voorouderlijke tradities en kennis levend houden. We ontmoeten Susana in Colchane, vlak bij de Boliviaanse grens. Verder het platteland in, in de buurt van het pittoreske kerkje van San Jerónimo en Candelaria, komen we langs talloze stenen kraalhopen en quinoavelden. Een vrouw begroet ons vanuit de verte.
‘Sinds ik ben begonnen met lopen, ben ik gaan hoeden met mijn grootmoeder en moeder,’ zegt Celia Challapa. Celia komt oorspronkelijk uit het dorp Cotasai en is nog zo’n Aymara-vrouw wier leven een diepe band met het land en de dieren weerspiegelt. Ze kleedt zich in de traditionele Aymara-stijl: een kleurrijk manta of aguayo (geweven deken), hoed en chalón (lange sjaal). Ze draagt ook een slinger, ‘om mezelf te verdedigen tegen vossen en andere dieren die de kudde willen aanvallen,’ zegt ze terwijl ze haar vaardigheid met de katapult demonstreert door een steen van grote afstand af te schieten. We leerden en werkten vanaf de leeftijd van drie of vier jaar. Maar er is veel veranderd in de afgelopen twintig jaar: kinderen leren het niet meer en benaderen de dieren niet meer.’
‘De alpaca is koppig, daarom zeggen ze als mensen boos worden, dat ze ‘komen als een alpaca’
‘Ik heb zestien alpaca’s. In dit gebied heeft iedereen vee en hoedt iedereen kuddes,’ zegt ze terwijl ze een van haar alpaca’s aait. Het werken met deze dieren levert vlees en wol op en is een integraal onderdeel van het leven in de Puna. In deze omgeving wordt elke bron gemaximaliseerd. ‘We verkopen de wol en het vlees. Het vlees is erg gewild omdat het erg sappig is, en de wol is goed voor textiel: sjaals, omslagdoeken, poncho’s, sokken, mutsen, handschoenen… Vroeger kleedden we ons hier helemaal in!’
Tijdens onze wandeling herinneren imposante heuvels om ons heen ons voortdurend aan de legendes die het wereldbeeld van deze vrouwen hebben gevormd. Celia vertelt ons een aantal van deze verhalen, die van generatie op generatie zijn doorgegeven en die niet alleen de geografie van de omgeving verklaren, maar – bijna als een soap – ook menselijke relaties en hun uitdagingen.
Celia nodigt ons uit voor de lunch – aardappelen, charqui (een soort gekookt rundvlees), quinoa, canchita (geroosterde maïs) – voordat we afscheid nemen. Een alpaca verzet zich tegen de terugkeer naar de kraal. ‘De alpaca is koppig, meer nog dan de lama, daarom zeggen ze als mensen boos worden, dat ze ‘komen als een alpaca’.’
Meer dan een graanproduct
Quinoa en alpaca’s vormen de basis van het levensonderhoud in de Puna. Het planten, oogsten en verwerken van quinoa is een kunst die al generaties lang van moeders op dochters wordt doorgegeven.
‘Alles komt van quinoa,’ zegt Teófila Challapa, die een hoed draagt met een rode band, een traditionele alpacawollen outfit en kleurrijke, lange kettingen. We staan onder een rieten afdakje op haar erf. Haar tachtigjarige grootvader werkt in de kleine tuin. Hij komt aan met een bundel zipotola-hout, een struik uit de pampa. ‘Het heeft veel toepassingen: als verfstof of zelfs medicinaal, samen met een aftreksel van citroen,’ vertelt ze ons.
Het ruikt zo lekker; ik wil het nu meteen eten, zeg ik
Teófila laat ons verschillende soorten quinoa in verschillende kleuren zien, ‘hoewel de rode het lekkerst is.’ Met langzame maar stevige bewegingen bukt ze om het vuur aan te steken met lucifers en giet ze de quinoa voorzichtig op een dienblad. Met een bosje plantenstro uit de bofedales roert ze het tot het graan knispert en brengt het over van de ene bak naar een stenen kom genaamd taquiraña. Het ruikt zo lekker; ik wil het nu meteen eten, zeg ik tegen Teofila. ‘Er is nog meer te doen,’ antwoordt ze.
Ze tilt de kom boven haar hoofd en met de behendigheid van een jongleur laat ze de wind de schillen wegblazen. De quinoa wordt dan door een zeef gehaald en is bijna klaar. Teófila laat ons het resultaat in haar handen zien. ‘Het is ons voorouderlijke product, het product waarmee we zijn opgegroeid met meel, griesmeel, sappen, rijstepap…’ Wat is jouw favoriete gerecht met quinoa? vraag ik. ‘Huipo: geroosterd meel, dat met water en een beetje suiker een geweldige lunch is.
Fijne draden spinnen
‘Dit is mijn dorp!’ roept Susana trots uit als we aankomen in Ancuaque, waar een groep lokale vrouwen ons opwacht om hun weefkunst te laten zien. De groep wordt geleid door Teófila, die ons met een glimlach begroet. We lopen naar de comadre, de oude ontmoetingsplaats in het dorp voor bijeenkomsten en vieringen. ‘Soms komen we samen in een groep om te weven; het is een goede gelegenheid om te kletsen en meningen uit te wisselen.
Er waait een zacht briesje terwijl het gouden licht van de middag het prachtige hooglandlandschap om ons heen verlicht. De groep neemt plaats en legt rustig hun garens en gereedschap klaar. Teófila nodigt me uit om naast haar te komen zitten. ‘Van het verzorgen van het dier tot het uiteindelijke kledingstuk, het is een proces waar ik van houd,’ vertelt ze me. ‘Voordat je begint, moet je eerst drie jaar voor het dier zorgen voordat je het scheert,’ zegt ze, verwijzend naar de alpaca’s. Er zijn verschillende soorten, elk met hun eigen type wol en kleuren,’ legt ze uit terwijl ze ons verschillende draden laat zien. ‘Voor een herder is zijn kudde als een bankrekening,’ zegt Susana. ‘Als ze geld nodig hebben, slachten ze een lama voor het vlees of een alpaca voor de wol.’
Terwijl ze praat, weeft Teófila wat een kleurrijke traditionele deken zal worden. ‘Als het scheren klaar is, zijn het schoonmaken en wassen de bewerkelijkste klusjes; je moet de klonten en ruwheid verwijderen.’ Haar metgezel kauwt op cocabladeren terwijl ze helpt met het proces. ‘De meeste wol weven we zelf, maar ze kopen het ook rauw of al gesponnen bij ons.’
‘Voor een herder is zijn kudde als een bankrekening. Als ze geld nodig hebben, slachten ze een lama voor
het vlees of een alpaca voor de wol’
Visie voor de toekomst
‘Toerisme omvat twee aspecten: het behoud en de overdracht van onze kennis en vaardigheden,’ vertelt Danisa Moscosa, voorzitter van de Aymara-gemeenschap van Inquaque. Door middel van toerisme zorgen deze vrouwen ervoor dat hun cultuur en kennis niet verloren gaan, maar worden versterkt en aangepast aan de moderne tijd. Mijn visie voor de toekomst is om van Cariquima een toeristisch dorp te maken, maar wel een waar de lokale bevolking investeert in en de leiding neemt over de bedrijven en toeristische ervaringen,’ vertelt Susana. Door wat we de afgelopen dagen hebben gezien, hebben we er alle vertrouwen in dat deze visie werkelijkheid zal worden.
In de Aymara-cultuur worden beschermende bergen, bekend als Mallku, vereerd om hun kracht en wijsheid. Susana en deze vrouwen zijn met hun wijsheid en kracht de Mallku van hun gemeenschap en zorgen ervoor dat de Aymara-cultuur ook voor toekomstige generaties levend blijven.
Ervaar de Altiplano met Andino Travel
Andino Travel is een gecertificeerde touroperator die gespecialiseerde tours aanbiedt om de wonderen van het voorouderlijke Andesgebied in de Tarapacá-regio te laten zien. Door middel van activiteiten die zijn ontworpen om een unieke en onvergetelijke ervaring samen met de lokale bevolking te garanderen, bevordert Andino Travel de interactie met de natuur, cultuur en tradities.