De Andes in met de herders van Noord-Chili
De trashumantes van Coquimbo
Wat is het oudste beroep ter wereld? Het bij bijeenhouden van je dieren in hun zoektocht naar voedsel, denken wij. Herders dus. In het Santuario de la Naturaleza Río Sasso in het noorden van Chili, mochten we mee met de trashumantes, de nomadische herders van Coquimbo. ‘Als je niet oplet, kan één misstap het einde betekenen.’
In het ruige noorden van Chili, waar de Andes de hemel lijken te raken, ligt het afgelegen en weinig bekende Santuario de la Naturaleza Río Sasso, een beschermd gebied in de Chileense regio Coquimbo. Terwijl de eerste zonnestralen de ijzige kou van de nacht verdrijven, ontwaak ik in mijn tentje in de stilte van dit ongerepte landschap. Oneindige steenformaties, met in het midden de Sasso-rivier, die leven brengt in deze vallei. Dit is het domein van de trashumantes, nomadische herders die al generaties lang de ritmes van de natuur volgen. Onze gastheer, Oscar Gervacio, een van de laatste echte trashumantes, staat al klaar bij de deur van zijn provisorische hut. Met een geruststellende glimlach nodigt hij me uit om mee te lopen.
De eerste stappen buiten de hut voelen als een sprong terug in de tijd. De lucht is nog koel en fris, de geur van het vee is immer aanwezig, en de enige geluiden zijn het zachte gemekker van geiten, het gekrijs van een gier en het ritmische ruisen van de wind door de struiken. Terwijl we de bergen in trekken, vertelt Oscar me over zijn leven, een leven dat gewijd is aan de zorg voor zijn kudde: driehonderd geiten, zeventig schapen, drie muilezels, twee paarden, vijf honden en een enkele trotse koe. O, en Murango, de kat.
De kalmte van de bergen
Oscar vertelde me over de rust die hij in de bergen vindt. ‘Nergens vind je zoveel rust als hier,’ zei hij. Met een kort fluitje zet Oscar alle dieren in beweging, klaar om gemolken te worden. Alle driehonderd. Iedere dag weer. Om over de schapen en de koe nog maar te zwijgen. Je moet er maar zin in hebben.
Maar Oscar zou niets anders willen. ‘Mijn opa en mijn vader deden dit ook al. Ik ben de enige van mijn broers die dit doet, en misschien moet je ook wel een beetje loco zijn om dit te willen doen,’ lacht hij met pretoogjes.
We wandelen door de langgerekte vallei, waarvan de omringende toppen tot bijna vijfduizend meter reiken. Het punt waarop een simpele wandeling van een half uur ineens een marathon lijkt. Zuurstof is toch wel belangrijk, is de les van vandaag. Het uitzicht op het hoogste punt, tevens de grens tussen Argentinië en Chili, is haast oneindig. Een perfecte filmlocatie voor scènes op een andere, onbewoonde en niet al te vriendelijke planeet.
Stukken lager in het dal, tussen het riet dat langs de oevers van de Sasso-rivier groeit, zie ik een witte reiger die net een hagedis zijn vrijheid heeft ontnomen. De snavel gaat open en de hagedis verdwijnt op zijn laatste reis in de keel van de reiger. Eten of gegeten worden: de eeuwige cirkel van het leven.
‘Ik ben de enige van mijn broers die dit doet, en misschien moet je ook wel een beetje loco zijn om dit te willen doen’
Poema’s
Hoewel wij mensen gelukkig bijna altijd bovenaan de voedselketen staan, is dit een plek waar ook jij en ik soms op het menu kunnen staan. Oscar vertelt me over de gevaren die schuilen in de bergen, zoals de poema’s die hij soms in de verte ziet sluipen.
‘Ze zijn er altijd,’ zegt hij, met een blik die verraadt dat hij dit land als geen ander kent. ‘Wij zien ze bijna nooit, maar zij ons altijd. Niet dat ze echt op ons jagen, het is vaker andersom,’ vertelt Oscar. ‘Maar, als je hier niet oplet, kan één misstap het einde betekenen. Letterlijk. Wanneer ik op een afgelegen plek mijn enkel breek en niet meer kan lopen, zal ik daar sterven. En dat is wellicht ook het moment dat de poema zijn kans pakt, of de gieren.’
‘Als je hier niet oplet, kan één misstap het einde betekenen. Letterlijk. Wanneer ik op een afgelegen plek mijn enkel breek en niet meer kan lopen, zal ik daar sterven’
De rust van de bergen is zowel overweldigend als kalmerend. Hier is geen plek voor haast of afleiding. Oscar wijst me de plekken aan waar hij in de loop der jaren poema’s heeft gezien. ‘Ze zijn territoriaal,’ zegt hij, ‘en er zijn er veel.’
Ik realiseer me dat elke stap die hij zet een echo is van zijn voorouders, die hetzelfde pad bewandelden. Nomadische herderssamenlevingen, zoals de trashumantes in de regio Coquimbo, hebben een lange en rijke geschiedenis die nauw verweven is met de geografische en klimatologische kenmerken van de Andes. Deze semi-nomadische herders hebben eeuwenlang een manier van leven onderhouden die draait om het hoeden van vee, waaronder geiten, schapen en soms runderen, afhankelijk van het seizoen en de beschikbaarheid van voedsel.
Vroege geschiedenis
De oorsprong van de nomadische herdersgemeenschappen in Chili gaat terug tot de precolumbiaanse tijd, vóór de komst van de Spanjaarden in de zestiende eeuw. De oorspronkelijke inheemse bevolkingsgroepen in de Andes, zoals de Diaguita en andere stammen, leefden grotendeels van de landbouw en het hoeden van vee in de bergachtige gebieden. Voor de komst van de Spanjaarden waren het vooral de lama en de alpaca die als vee dienden.
Het gebruik van het land was sterk afhankelijk van seizoensgebonden migratie om water en weidegrond te vinden voor hun dieren. Dit leidde tot een semi-nomadische levensstijl, die werd versterkt door de droogte van de regio Coquimbo.
Trashumancia. Het woord komt uit het Spaans en betekent ‘het overbrengen van vee van de ene weide naar de andere, afhankelijk van het seizoen’. ‘Hier migreren we met onze kuddes tussen de lage valleien in de winter, wanneer er meer grasland beschikbaar is, en de hoge bergen in de zomer, waar het koelere klimaat en het smeltwater dan zorgen voor vruchtbare weiden,’ zegt Oscar.
Trashumancia betekent ‘het overbrengen van vee van de ene weide naar de andere, afhankelijk van het seizoen’
Tijdens de Spaanse kolonisatie in de zestiende en zeventiende eeuw deden Europese gebruiken hun intrede in de regio. De Spaanse kolonisten brachten nieuwe diersoorten zoals geiten, schapen, runderen en paarden, die de traditionele veeteelt veranderden. Hoewel de Spaanse cultuur nieuwe gewoonten introduceerde, bleef de praktijk van trashumancia belangrijk voor de lokale economie in de Andes.
In de twintigste eeuw begon de opkomst van modernisering en industrialisatie de traditionele levenswijze van de trashumantes te beïnvloeden. De ontwikkeling van infrastructuur, mijnbouw en landbouwproductie in de regio Coquimbo, evenals veranderingen in het klimaat, hebben geleid tot een afname van het aantal semi-nomadische herders. Veel gemeenschappen werden sedentair, ofwel door de druk van economische omstandigheden of door staatsprogramma’s die gericht waren op landbeheer en modernisering.
Toch bleven sommige gemeenschappen vasthouden aan hun traditionele levenswijze, vooral in de afgelegen berggebieden waar de herders in de zomermaanden naar de hogere bergweiden trekken en in de winter terugkeren naar de lagere valleien.
Trashumantes tegenwoordig
In de huidige tijd wordt de levensstijl van de trashumantes in stand gehouden door een kleine groep herders die zich aanpast aan de moderne uitdagingen. Hoewel de economische betekenis van hun levenswijze is afgenomen, heeft het toerisme en ecotoerisme in natuurreservaten, zoals hier in het Santuario de la Naturaleza Río Sasso, een nieuwe bron van inkomsten en een manier van behoud geboden. Dit beschermde gebied ondersteunt niet alleen de natuurlijke biodiversiteit, maar biedt ook een manier om de culturele erfenis van de trashumantes te bewaren.
En dat is ook een belangrijke reden voor Glenda Araya en haar man Gonzalo Cortesom, beiden eind vijftig, om hun manier van leven voort te zetten. Al veertig jaar leven zij als trashumantes, dichter bij God en de natuur in hun eigen woorden. Ze spreken liefdevol over hun drie kinderen, die ze één met de natuur hebben opgevoed. ‘De natuur spreekt met je,’ zegt Glenda. ‘De stilte hier is heilig.’
Het Santuario de la Naturaleza Río Sasso ondersteunt niet alleen de natuurlijke biodiversiteit, maar biedt ook een manier om de culturele erfenis van de trashumantes te bewaren
Luisteren
Glenda is blij met mijn bezoek. Ze hoopt dat mijn verhalen de wereld laten zien dat deze levensstijl nog steeds bestaat en misschien een nieuwe generatie inspireren om terug te keren naar de basis, naar de natuur. ‘Ons culturele en historische erfgoed wordt vandaag de dag erkend als een belangrijk onderdeel van de identiteit van deze regio,’ vertelt Glenda. ‘We willen deze levensstijl behouden en beschermen. We zijn trots op wie we zijn en waar we vandaan komen. Als dit verdwijnt, verdwijnt er een stuk cultuur dat al duizenden jaren voortduurt. De natuur heeft ons zoveel te bieden. We moeten leren luisteren.’
Terug op het terrein van Oscar leert hij me het proces van kaasmaken. Want dat is wat Oscar met al die geitenmelk doet: kaas maken. Het is een eenvoudig ritueel. De geur van vers gestremde melk vult de hut terwijl Oscar de melk in vormen perst, een proces dat hij al sinds zijn kindertijd uitvoert.
‘Soms rijden er mensen uit het dorp naar boven om kaas van me te kopen, en anders neem ik wat ik heb geproduceerd mee naar het dal als het seizoen voorbij is hier hoog in de bergen,’ zegt Oscar. De smaak van de kaas, licht brokkelig, vers en intens, vertelt het verhaal van dit land, van de dieren en de mensen die hier al eeuwenlang samenleven.
‘We zijn trots op wie we zijn en waar we vandaan komen. Als dit verdwijnt, verdwijnt er een stuk cultuur dat al duizenden jaren voortduurt’
Fluisteren
Elke ontmoeting die ik heb in de Sasso-vallei verdiept mijn begrip van de trashumantes en hun onwrikbare band met deze ruige, ongetemde wereld. Ondanks alle moderne uitdagingen houden ze vast aan hun tradities met een ontroerende vastberadenheid. Oscars leven is een toonbeeld van deze veerkracht. ‘Het is een moeilijk leven,’ zegt hij, terwijl hij over de uitgestrekte vallei uitkijkt. ‘Maar het is ook een leven vol vrijheid. Ik geniet iedere dag van de leegte, de rust en de ruimte. Ik zou niet anders willen.’
De volgende ochtend begroeten Murango en Ajo, de hond, me als ik uit m’n tentje kruip. Ze wandelen al spelend met me mee terwijl ik de oevers van de Sasso verder verken. Het is stil. Echt stil. Oorverdovend stil. Terwijl de eerste zonnestralen hun zinderende hitte weer over de bergen strijken, denk ik aan de woorden van Glenda: ‘De natuur spreekt met je, als je maar wilt luisteren.’ Ik kijk naar de speelsheid van Murango en Ajo en hoor de stille fluistering van de bergen, waar de ziel van de Andes je kust met elke ademhaling van de wind.
Ontdek het leven van de Trashumantes met TouristEd Chili
Wil je zelf de magie van de trashumantes en de prachtige Sasso Vallei ervaren? Bezoek TouristEd Chile voor meer informatie over deze unieke reiservaring en ontdek hoe jij deze fascinerende cultuur van dichtbij kunt meemaken.