Te Paard met de Cowboys van de Andes
Ecuador’s Laatste Rodeo
Net onder de evenaar, op de flanken van de Quilindaña vulkaan in de Andes, ligt hacienda El Tambo. Elk jaar komen tientallen chagra’s naar deze boerderij om deel te nemen aan een van de laatste traditionele rodeo’s. National Geographic redacteur Barbera Bosma en WideOyster fotograaf Frits Meyst volgen de cowboys uit de Andes op hun jaarlijkse bijeendrijving van het vee, iets wat voor doetjes is weggelegd.
In de verte klinkt geschreeuw en gejoel, en het gekletter van hoeven. Vanuit de achterbak van de pick-uptruck die we strategisch net naast de droge rivierbedding hebben geparkeerd, zien we op de berghelling in de verte de eerste dieren verschijnen. Erachter een U-vormige linie cowboys op bruine en gevlekte paarden. Vanmorgen vroeg zijn ze de bergen in getrokken om de kudde van haciënda El Tambo naar de kralen rond de boerderij te drijven. Het vee, naar schatting acht- tot negenhonderd koeien, stieren en kalfjes, is verspreid over zo’n vijfduizend hectare land. Het terrein is grillig, de valleien en steile hellingen liggen bezaaid met rotsblokken en stenen afkomstig van vulkaan erupties, de vlakkere delen zijn doorkliefd met ravijnen en rivieren.
Rechts van ons komt een andere groep chagra’s (zie kader rechts) in actie. Zij moeten voorkomen dat dieren ontsnappen via vluchtroutes in oostelijke richting. Uren hebben ze, voorzien van drank en sigaretten, staan wachten. Nu stuiven ze uiteen, zichtbaar opgelucht dat ze tot actie kunnen overgaan. Drie-, misschien vierhonderd dieren galopperen onze kant op. Aan de flanken van de kudde weet een handvol runderen te ontsnappen, waaronder een geagiteerde stier. Meteen gaat een chagra in de achtervolging. Met zijn lasso weet hij de stier te vangen en achter de kudde aan naar de stieren-ring te begeleiden. Daar blijft het dier, eenmaal los, wild om zich heen trappen en bokken.
FESTIVAL
Deze in de wijde omgeving beroemde en geliefde rodeo, (van het Spaanse rodear, ‘omsingelen’) lijkt in niets op zijn Amerikaanse evenknie. Een Ecuadoraanse rodeo als deze is allereerst een cattle drive, een round-up. Twee keer per jaar – één keer tijdens de grote rodeo, en één keer tijdens de repunte, een kleinschaliger drive – wordt de kudde verplaatst naar een ander deel van het terrein, zodat het gebied kan herstellen. Tegelijk is de rodeo een goed moment om de dieren te tellen, te vaccineren en te merken. Een deel van de stieren wordt daarna verkocht. Kalfjes en koeien blijven samen, en de meeste dieren grazen tot hun (natuurlijke) dood rond El Tambo. Her en der zien we karkassen. Dieren die hier sterven worden niet geruimd, hun overblijfselen voeden condors, gieren, poema’s en andere wilde dieren.
Maar de rodeo is óók een sociale aangelegenheid, een festival bijna, waar chagra’s uit de wijde omgeving elkaar ontmoeten, hun paardrij- en lassokunsten tonen en ’s avonds onder begeleiding van muziek, zang en straffe suikerrietjenever hun cultuur vieren. Tijdens de rodeodagen verblijven soms wel honderd chagra’s van heinde en verre op El Tambo. De kleine dagvergoeding die ze krijgen voor hun werk, is ondergeschikt aan de liefde voor de rodeo. ‘Het zit in ons bloed. Het is een verslaving, een liefde. Het is authentiek, rauw, fun, uitputtend – een adrenaline-rush. De kudde bepaalt de snelheid, en koeien kunnen vele malen sneller van een helling galopperen dan een paard. Nee, het is niet zonder risico’s, maar deelnemen aan de rodeo is iets unieks, een van de allerbeste dingen die je op een paard kunt doen.’
De rodeo van El Tambo is een van de laatste rodeo’s in Ecuador. Vroeger organiseerden alle haciënda’s rodeo’s, maar die tijd is voorbij. Het vergt een hoop organisatie en is kostbaar; daarom hebben veel grondeigenaren hun kudden verkocht of laten ze de dieren verwilderen. Daardoor dreigt een vier eeuwen oude traditie verloren te gaan – een van de redenen dat El Tambo doorzet, onder meer door op heel kleine schaal tijdens de rodeo en het hele jaar door gasten te ontvangen.
LA BOMBA
Klokslag 08.00 uur wordt elke rodeo-dag geopend met een ceremonie: la bomba. De chagra’s verzamelen in vol ornaat – poncho, chaps, hoed – te paard in een grote kring, lasso’s in de aanslag. Gerardo Cando, leider van de rodeo, heet de groep welkom. America, Marisol en Paola, de vrouwen die in het huis voor het eten zorgen en het vuur in de open haarden brandend houden, gaan rond met sigaretten, snoep en alcohol. Een toost en een shot sterke suikerrietjenever: salúd, op een mooie rit, een mooie dag en een goede sfeer. Viva la rodeo, viva El Tambo!
Patrón Pablo Perez neemt het woord over en opent de dag met het Padre Nostre, het Onze Vader. Hoeden gaan af, op de borst, ogen gesloten. Na het gebed worden de rollen, terreinen en groepen verdeeld. In ploegen van vijf of zes ruiters verplaatsen de chagra’s zich naar de paradas, strategische plekken hoog in de bergen, boven en rond de kudde, waar wordt gewacht tot iedereen in positie is – zo ver mogelijk uit elkaar. Met een rooksignaal, vaak een brandende pluk hooi, wordt het startsein gegeven. In een U-vorm dalen de chagra’s af om het vee te omsingelen en op te drijven. De basisregels voor deelnemers aan de rodeo: in de kudde zijn de dieren volgzaam; zijn ze alleen, dan zijn ze wild en territoriaal. Houd afstand. Ga stieren uit de weg. Het is altijd goed om iets bij je te hebben om te gooien, mocht je te maken krijgen met een agressief dier. Als je, om welke reden dan ook, even wilt stoppen, maak dat dan kenbaar aan de anderen. Val je, dan is er altijd iemand die je te hulp schiet. Houd oogcontact met de andere groepen en volg aanwijzingen op. ‘The idea is to have fun, not to get killed.’
EEN PRACHTIGE RAMP
Dat de rodeo niet ongevaarlijk is, bleek een dag eerder vrijwel meteen. Tijdens het opdrijven van de toros bravos – de vechtstieren, die behalve roofdieren ook veedieven op afstand houden – is er een incident. Terwijl fotograaf Frits Meyst de cowboys de bergen in volgt, kijk ik vanuit het dal vanaf de rug van mijn paard toe. In de verte komt een tiental zwarte stieren de helling afstor-men, achtervolgd door schreeuwende chagra’s. Een paar honden rennen kriskras door de groep. Mijn paard voelt de opwinding en wordt onrustig. Ik houd hem zo goed als ik kan in bedwang, teugels in mijn rechterhand, linkerarm los langs mijn lichaam voor balans.
Dan ineens, een schijnbeweging. De stieren schieten uiteen en ontsnap-pen uit de omsingeling. Een aantal chagra’s zet de achtervolging in, maar het is tevergeefs. Onverrichterzake keren de ruiters terug naar El Tambo en bezinnen zich op een plan B: een grotere groep ruiters, een andere route.
Als ik Jorge Perez, een van de eigenaren van El Tambo en mede-organisator van de rodeo, later vraag wat er precies misging, lacht hij. ‘Organisatorisch was het een zooitje. Ze wilden te veel, te snel. It was a beautiful disaster.’ Een van de chagra’s was bovendien vrij roekeloos, wat hem bijna noodlottig was geworden. Een van de stieren viel aan, waardoor de chagra uit het zadel werd geworpen en over de hoorns van de stier op de grond buitelde. Dankzij een alerte andere ruiter, die met zijn paard tussenbeide kwam en zo de stier kon afleiden, liep het met een sisser af. ‘Maar,’ benadrukt Perez, ‘dit soort ongelukken gebeurt alleen tijdens het opdrijven van de stieren, niet tijdens de andere drives. Daarom mogen uit-sluitend de beste en ervarenste chagra’s hieraan meedoen.
Nog diezelfde middag wordt plan B ten uitvoer gebracht. Vanaf een hoger-gelegen stuk grond kijk ik vanaf een paar houtblokken uit over de bergen. Het is koud, de lucht ijl, maar de zon is fel. In de verte tekent de besneeuwde spitse top van vulkaan Antisana zich scherp af tegen de blauwe lucht.
Verderop schoolt de groep chagra’s samen, een man of dertig, schat ik. Ze gaan uiteen in twee groepen. Aan de horizon verschijnen zwarte stipjes. Erachter wit, rood, een flard blauw: de chagra’s in hun bonte, gebreide poncho’s, in galop, zo’n vijftig zwarte en bruine stieren opjagend. Door de hekken stormen ze de eerste kraal en vervolgens de naastgelegen wei in.
Verderop nadert een handvol mannen te paard, tussen hen in een uit de kluiten gewassen stier, gevangen in een lasso. Eenmaal in de kraal springen drie, vier, vijf chagra’s van hun paarden, worstelen de stier naar de grond en bin-den hem met de lasso vast aan een kale boom. De stier loeit in protest; eenmaal iets gekalmeerd, wordt hij geflankeerd door twee ruiters de ring ingeleid. De eerste rodeodag zit erop.
cowboys van de andes
Oorsprong van de chagras
Het woord ‘chagra’ is afgeleid van ‘chakra‘, ‘perceel’ of ‘stuk land’ in het Quechua, de inheemse taal. Deze ‘cowboys van de Andes’ zijn mestiezen, afstammelingen van inheemse bewoners en Spanjaarden, die van de Spaanse overheersers de kunst van het paardrijden leerden en hoe met dappere stieren om te gaan. Chagra-zijn, iets wat doorgaans van vader op zoon (en tegenwoordig ook van vader op dochter) wordt doorgegeven, is een manier van leven. Chagra’s staan bekend om hun uitzonderlijke paardrijkunst en hun niet-aflatende toewijding aan hun dieren. ‘Een paard is geen vervoermiddel of een dier, het is het verloren deel van mijn ziel en mijn geest,’ aldus Faraón, een van de chagra’s. Door het verdwijnen van de rodeo’s staat de chagracultuur onder druk. (Kleinschalig) toerisme draagt bij tot het behoud ervan.
PAPAS Y POLLO
’s Avonds, na het avondeten, dat zich deels in het huis en deels in de hutten afspeelt, verzamelt iedereen – chagra’s en hun families, gasten en gastheren – in een van de halfopen lemen hutten naast het huis voor de avondfiësta. Er wordt gedronken en gezongen, over de rodeo, over patrón Juanito, de vader van de broers Perez, over El Tambo en over de gebeurtenissen van de dag – Santiago die van zijn paard viel en oom Pablo die ervoor sprong. Rodeoleider Gerardo Cando en zijn broer German, ook bekend als Dúo Hermanos Cando, zingen en spelen gitaar, omringd door de chagra’s, wier vaders, grootvaders en overgrootvaders hier voor hen zaten. Jorge Perez vertaalt de strekking van een van de liederen in mijn oor; deze gaat over single vrouwen, ‘even heerlijk als papas y pollo’ – aardappels en kip.
Als ik Santiago Perez – de chagra die die ochtend ontsnapte aan de toorn van een boze stier – vraag wat de rodeo voor hem betekent, beginnen zijn ogen te fonkelen en krult zijn mond in een brede glimlach: “Adrenaline. Liefde. Verslaving.”
De moonshine, Tropico, en een zelfgestookt absint-achtig brouwsel, geserveerd in een stierenhoorn, vloei-en rijkelijk, het gezang zwelt aan: ‘Hoe prachtig is het leven van een chagra / Met mijn chaps van geitenhaar / En mijn dansende paard / Viva El Tambo!’
Tegenover de zangers is een chagra in slaap gevallen, ingeklemd tussen twee jongere cowboys, die schaterend selfies met hem maken. Als ik Santiago Perez – de chagra die die ochtend ontsnapte aan de toorn van een boze stier, vraag wat de rodeo voor hem betekent, beginnen zijn ogen te glinsteren en krult zijn mond in een brede glimlach: ‘Adrenaline. Liefde. Verslaving.’
WITTE ROOK
Nu het grootste deel van de kudde de hekken van de haciënda gepasseerd heeft, lijkt het erop dat vandaag, dag drie, de laatste round-up plaatsvindt. Fotograaf Frits en ik zitten klaar in de achterbak van de pick-uptruck, op een flauwe helling die rechtstreeks van de bergen naar de kraal leidt.
Kijk! Cotopaxi (‘Nek van de Maan’, in het Quechua)! Langzaam lossen de wolken rond de vulkaan op. Alleen rond zijn hals cirkelt nog een kraag van mist. Het is haast alsof de als verlegen bekendstaande vulkaan – hij verbergt zich graag achter de wolken – een striptease doet.
Nog voor we de kudde zien, horen we het geroep van de chagra’s. Een zestigtal dieren galoppeert in onze richting, opgejaagd door de chagra’s. Aan weerszijden van de auto rennen ze voorbij, aangemoedigd door de rijders. We horen dat ergens op de hellingen en paard gewond is geraakt. Een boze stier doorboorde de schenkel van het paard met zijn hoorns. Te voet keren ruiter en paard – dat de aanval overleeft – uren later terug.
In de kraal worden de stieren van de koeien gescheiden door ze één voor één te met lasso’s te vangen. Dat vergt skills, een perfecte samenwerking tussen paard en chagra en uiterste concentratie: de dieren zijn onberekenbaar en boos. Woest bokken ze om zich heen. Bijna gaat het mis. Een van de cowboys die, zoals het moderne chagra’s betaamt, al rijdend het tafereel met zijn telefoon aan het filmen is, wordt verrast door een stier. Zijn paard schrikt en probeert de ruiter van zijn rug te gooien. Het loopt goed af, maar als ik het filmpje in kwestie te zien krijg, zie ik dat het maar een haar scheelde. In het scherm zie ik de stier naderen. Hij stormt recht op Alejandro Perez af. Dan: schuddend beeld, een omkeerde horizon, een wilde stier in de aanval, geschreeuw. Op het laatste moment weet Alejandro zijn paard onder controle te krijgen en weer in het zadel te klimmen. Hij komt met de schrik vrij, en met een filmpje dat hem online waarschijnlijk een hoop opgestoken duimen gaat opleveren.
Ik zie de stier naderen. Hij stormt recht op Alejandro af. Dan: schuddend beeld, een omgekeerde horizon, een wilde stier in de aanval, schreeuwen, hij slaagt erin zijn paard onder controle te krijgen en weer in het zadel te klimmen
Na de lunch keert een groep chagra’s terug de bergen in, op zoek naar achtergebleven dieren. De andere chagra’s werken in de kralen, waar de dieren worden geteld, gevaccineerd, en van elkaar gescheiden. Van de grote kraal naar de andere kralen is een doorgang van houten schuttingen gebouwd waar de dieren doorheen gedreven worden. Vanaf de wal kijk ik toe. Het ruikt naar mest, modder en sigaretten. Een voor een gaan de dieren door de gang. Pablo Perez turft: vaca (koe), cria macho (kalfje, mannetje), cria hembra (kalfje, vrouwtje), torete (jonge stier), toro: plaza (volwassen stier, naar de ring, worden verkocht), vacona (pink).
Als de dieren gevaccineerd en verdeeld zijn, worden ze opnieuw in groepen van twintig in een van de kralen geleid. In de hoek brandt een vuur. Voordat de kudde straks in een ander graasgebied wordt vrijgelaten, moet er nog één ding gebeuren.
Grote pluimen grijswitte rook walmen van het vuur. Een viertal cowboys draaft op hun paarden door de kraal, lasso’s cirkelen door de lucht. Op sommige plekken komt de modder tot halverwege poten en benen. Als de stier eenmaal is gelust, grijpt een chagra op de grond de staart van het gevangen dier, twee anderen houden de kop in bedwang en worstelen het rund naar de grond. Direct komt rodeodieren-arts Arturo Espin aangesneld met het hete ijzer. In een paar seconden staat het merkteken van El Tambo, de Flor de Lis, op het achterwerk van het dier. Kalveren, met uitzondering van de heel jonge, krijgen een snee in het kraakbeen van het oor, eerst een, het volgende jaar een tweede. Bij een aantal volwassen stieren ontbreekt het merkteken, en ook zijn de oren van sommige nog niet ingesneden, wat erop duidt dat ze nooit eerder zijn gevangen. Deze zullen deze verkocht worden – de kans dat ze zich ooit nog laten vangen is nihil.
Terwijl een tweede koe wordt gemerkt, raast een jonge stier in het rond, recht op de chagra’s af. De mannen stuiven uiteen, springen op het hek, op de wal, achter het schavot. Gejoel, geschreeuw en geschater. Twee chagra’s rennen de modder in en pakken het dier bij de hoorns. La puerta, la puerta, het hek! Met drie man tegelijk wordt het beest de kraal uit en de naastgelegen wei in gemanoeuvreerd.
Grote pluimen grijswitte rook komen uit het vuur. Een team cowboys draaft door de kraal op hun paarden, lasso’s cirkelen door de lucht…
SLOTAKKOORD
De laatste dag van de rodeo is aangebroken. Het is mistig, het vocht van laaghangende wolken staat in druppels op verweerde voorhoofden. Er is geen berg te zien, we zijn omsingeld door nevel. De kudde in het weiland aan de voet van El Tambo heeft de hele nacht geloeid. Paarden worden gezadeld, een aantal vrachtwagens arriveert – kopers van de stieren. De laatste dieren van de kudde worden vrijgelaten.
Als we na het ontbijt aan onze terugreis beginnen, treffen we de laatst overgebleven chagra’s te paard aan in een kring in de kraal. Een man of dertig, met in het midden Gerardo Cando met zijn gitaar. Hij begint te spelen. Er klinkt gelach, veel ge-viva en gezang. Over de rodeo, over whisky, vrouwen en toros bravos. De fles, pardon, de flessen gaan rond. In het midden van deze spontane bomba, een geïmproviseerde slotceremonie, dansen broers, ooms en neven Perez, eigenaren van El Tambo en organisatoren van deze laatst overgebleven rodeo. Viva la familia Perez, klinkt het. Viva El Tambo!
Deze reportage verscheen eerder in de Nederlandstalige editie van National Geographic Traveler (03-2023)
Doe mee met de
Rodeo!
Hacienda El Tambo
Tambo betekent “rustplaats” in het Quechua. El Tambo ligt op een oude Inca-route van de hooglanden naar het Amazonebekken. Tijdens la Conquista eisten de Jezuïeten dit land op voor de Spaanse koning en vernietigden het bouwwerk. Met de stenen bouwden ze de muren rond de kraal waarin ze hun vee hielden. Eeuwen later werd het huis herbouwd met een deel van de oude stenen. De stallen worden nog steeds gebruikt voor vee. El Tambo is het hele jaar open voor gasten.